Պարոն Կարապետյան, տեղեկություններ ունե՞ք այն մասին, թե Վանում տեղի ունեցած երկրաշարժերն ինչ վնաս են հասցրել Արևմտյան Հայաստանի սահմաններում գտնվող հայկական հուշարձաններին:
Ցավոք, տեղյակ եմ այնքանով, որքանով որ տեղեկատվական կայքերը հաղորդում են: Տեղադրվել էին նկարներ, և տեսանք, որ Վարագա վանքի սյունասրահը փլված է, հաղորդագրություն տրվեց Ախթամարի Սուրբ Խաչի գմբեթի վնասված լինելու մասին, հետո հերքերցին, հիմա նորից ասում են, թե գմբեթը ճաքել է: Որոշակի ստույգ բաներ ասել չենք կարող, մինչև ինքներս չտեսնենք:
Հայաստանում ևս վերջերս բնական աղետները, մասնավորապես սողանքները, լուրջ վնասներ հասցրեցին: Արդյո՞ք դրանք վնասել են նաև հուշարձանները:
Վտանգի մեջ է Գոշավանքը, որի ամբողջ վանական համալիրի տեղանքը սողանքի խնդիր ունի: Նույն խնդիրն ունի նաև Ջուխտակ վանքը: Մեր անխոհեմ քայլերը բերում են ոչ միայն ճանապարհի փլուզումի, որ զոհեր ենք ունենում, այլև մեր անխոհեմ քայլերը բերում են պատմական հուշարձանների գտնված վայրերի, երբեմն ամբողջ տարածքի սողանքի, որ արդեն որևէ շենք նորոգելով էլ չենք կարող փրկել: Օրինակ` Մակարավանքը, երբ որ խորհրդային տարիներին ուզում էին վերականգնել, մեծ շինհրապարակ բացեցին, և բավական հաստաբուն անտառի մի հատված կտրեցին, իսկ այդ ծառերն էին, որ թե հողի գոլորշիացումն էին ապահովում, և թե իրենց արմատներով` հողի կայունությունը: Այդ տարածքում հենց ծառերը հատելուց հետո սողանքների երևույթը տարեց տարի նկատելի դարձավ: Ճիշտ է, վերականգնեցին շենքը, բայց հիմա վերականգնված վիճակով հոսում է, այսինքն` հենց վերականգնված պետք է կորցնենք:
Շատ է խոսվում Վրաստանում հայկական եկեղեցիների անմխիթար վիճակի մասին: Արդյո՞ք Վրաստանում Հայ առաքելական եկեղեցու օրինական կարգավիճակը կարող է այդ ուղղությամբ դրական ազդեցություն ունենալ:
Լավ է, որ կարգավիճակը տրվեց, քանի որ փաստորեն մինչ այդ ապօրինի էր Հայ Առաքելական եկեղեցին գործունեություն ծավալում, բայց կարծում եմ, որ այդ կարգավիճակը չի կարող փոխել մեր կեցվածքն առ մեր պատմական հուշարձանները: Ուղղակի այդ անտարբերությունը, որ չգիտեմ` ինչու այդքան խորացել ու արմատացել է, ակնհայտ է: Մենք այսօրվա մեր պետականության սահմանների մեջ ենք հյուրի պես ապրում, էլ ուր մնաց Վրաստանում, հատկապես Թբիլիսիում, որ հենց հյուր ենք, կրկնակի հյուր ենք դառնում: Ես երբևէ չեմ տեսել, որ Հայ եկեղեցին գոնե եկեղեցիների ու վանքերի նկատմամբ հոգս քաշած լինի, նույնիսկ հայրենիքում չեմ տեսնում, էլ ուր մնաց` Վրաստանում:
Հուշարձանների պաշտպանության կամ հուշարձանների «այլանդակումն» արգելելու համար շատ հաճախ հանդես են գալիս քաղաքացիական նախաձեռնությունները, սա ինչի՞ մասին է խոսում:
Սեփական մշակութային ժառանգության նկատմամբ հարգանքի պակաս կա: Ամեն ոլորտում ենք դա տեսնում: Ժամանակակից գերեզմաններն այսօր այցելում ենք և տեսնում ենք 1920-1930 թթ.-ի, մինչև 1940 թ-ականների` այցելու չունեցող գերեզմանների տեղերը վերավաճառվում են, և նոր թաղումներ անելիս մենք մեր ձեռքով ոչնչացնում ենք հին տապանաքարը: Օրինակ, Զեյթունի գերեզմանոցում մենք տեսնում ենք որ 1930-ականների տապանաքարերը ինչ-որ տեղ գլորված են, իսկ գերեզմանի տեղը վերավաճառված է: Այսինքն` եթե նոր հանգուցյալի տերը, որը ևս հուշաքար է դնում, կարող է այդ կերպ վարվել այդտեղ արդեն թաղված մարդու հիշատակի հետ, չեմ իմանում, թե նա ի՞նչ հիմքով է հույս տածում, որ իր հանգուցյալի հիշատակն ավելի երկար պետք է հարգվի: Մենք անհարգանք ենք մեր իսկ նախնիների հիշատակի առջև, և բոլոր մեր մշակութային կորուստները այս հարգանքի բացակայությունից է:
Վերանորոգելով այլակերպելու վերջին օրինակը, թերևս Գանձասարի պատմական պարիսպն էր: Այս մասին ի՞նչ կասեք:
Գանձասարում նույն երևույթն է, հարգանքի և գիտակցության ու բարեկրթության պակասը կա, մեկ բառով` տգիտություն է: Եթե մարդ իր ճաշակի համեմատ կարող է մոտենալ որևէ հուշարձանի և իր ճաշակի սահմաններով ինչ-որ ինքնագործունեություն ծավալել, սա էլ դրանից է գալիս: Գանձասարի եկեղեցին ու գավիթը կառուցած Իշխան Հասան-Ջալալն ու իր տիկինը ինչ ասես արել են` եկեղեցին շքեղացնելու, գլուխգործոց դարձնելու համար, և միամտություն է կարծել, որ նման կառույց ստեղծող մարդը դրամ է խնայել` վանքի պարիսպը սրբատաշ չանելու հաշվին, ու կոպտատաշ քարով է սարքել: Պարզ է, որ սրբատաշ չի արվել, որովհետև որևէ այլ սրբատաշ կառույց պիտի խանգարեր, պիտի մրցակցեր արդեն գոյություն ունեցող եկեղեցու հետ: Սա վերածնունդի ժամանակաշրջանի բյուրեղացած ճաշակն է, որ դրսևորվել է նման մոտեցումներով: Եվ այսօրվա մեր գործարարը, կամ հոգևորականը , մենք տեսնում ենք, որ բացարձակ կրողը չեն մեր դարավոր մշակույթի, օրենքների ժառանգորդը չեն և խելքից փչած բաներ են անում: Ի՞նչ է նշանակում` սրբատաշ անենք ավելի գեղեցիկ է: Ամբողջ Արցախի տարածքում մատներով կհաշվենք սրբատաշ կառույցները, մնացածը կոպտատաշ քարով է կառուցված, հիմա ի՞նչ անենք, բոլորը երեսապատե՞նք, որպեսի խոտ չբուսնի: Խոտ չի էլ բուսնել, դրանք դարավոր կառույցներ են, բայց չի կառուցված, խոտ չի էլ բուսնի, եթե կառուցելուց որակով կառուցենք, և վերականգնենք` ոչ թե վերակառուցենք: Եվ իսկապես, ցավոք սրտի, մեր հուշարձանները վերակառուցում ենք, անունը դնում ենք վերականգնում, բայց արդյունքում վերակառուցում ենք` երբեմն անճանաչելի այլափոխված:
Ի՞նչ կասեք Երևանում նկատվող տենդենցի մասին. Մեկը մյուսի ետևից քանդվում են պատմամշակութային հուշարձանները` փոխարենը բարձրահարկեր կամ հյուրանոցներ են կառուցվում:
Բնականաբար, որպես շարքային քաղաքացի, ես էլ կուզերի, որ մենք հին Երևանից մի բան ունենայինք, բայց տարեց տարի տարբեր պատճառներով, պակասեցին: Հարցի խորքով պատասխան չեմ կարող տալ, քանի որ ինչով, որ ես զբաղվել եմ, միշտ եղել է ներկայիս Հայաստանի սահմաններից դուրս` պատմական Հայաստանի տարածքում: Միայն կարող եմ ափսոսանք հայտնել, ու ցավում եմ, որ Երևանում հին շենքերը վերանում են: Ճիշտն ասած, կան շենքեր, որ ես չեմ կարծում, որ պետք է պահվեն, այո´, կան շենքեր, որոնք խեղճության, ամենախեղճ շրջանի կառույցներ են: Բայց շենքեր էլ կան, անշուշտ, որ պետք է պահպանվեն, ու դրանց մի մասն արդեն քանդել են: Քանդել են տարբեր մարդիկ, տարբեր խոստումներով, որոշները թվագրվեցին` իբր այլ վայրում կառուցվելու համար, բայց ոչ մեկը չտեսավ` որտեղ տեղափոխեցին… Կուզեի, որ մենք ավելի արժեևորեինք և ըստ արժավույն վերաբերվեինք մեր ժառանգությանը:
Ի՞նչ պետք է արվի այս խեղաթյուրումները բացառելու համար:
Կարևոր է, որ մենք մեր հնարավորությունները և ջանքերը ներդնենք ամենագլխավոր գործի վրա` կրթական համակարգում պետք է խորացնել հայրենաճանաչությունը: Մենք նույնիսկ ինքնաճանաչ չենք, էլ ուր մնաց հայրենաճանաչ, և այս տեսակ անտարբերությունը, ամեն տեսակ փորձանքները,միշտ ասել եմ, հայրենաճանաչության և ինքնաճանաչության զրոյական վիճակից է: Մի բան որ չես ճանաչում` չես սիրում, չես սիրում` չես կարող կապվել, մենք մեր հայրենիքը չենք ճանաչում, դրա համար ենք այդքան հեշտ լքում, գնում ենք օտար ափեր ու վերջանում, մինչդեռ ազգությունդ միայն Հայրենիքիդ սահմանների մեջ կարող ես պահել: Մինչդեռ մենք այսօր հասել ենք մի վիճակի, որ հայ մարդը թքած ունի իր ազգության վրա, որովհետև հաստատ ինքը գիտի, որ հեռանալով իր ազգությունը չի կարող պահել: Լավ, ինքը մի կերպ քարշ կգա` իբրև հայ, մի կերպ կխոսի, բայց իր երեխան գնալով ռուսական մանկապարտեզ, ռուսական դպրոց կկլանի այդ միջավայրը, և երեխուդ էլ չես կարող մեղադրել, հանցագործությունը դու ես կատարել, որ երեխադ ծնվել ու մեծանում է օտարության մեջ: Մենք այդ քայլն անում ենք առանց գիտակցելու, իսկ անում ենք, որովհետև հայրենաճանաչ չենք:Հուշարձաններ վերանորոգելն էլ, եթե անորակ ենք վերականգնում, նորից հայրենաճանաչության թերի կամ բաց վիճակից է գալիս: Մենք մեր արմատը պետք է զգանք, և արմատին հավատարիմ պետք է ապրենք: Սա է գլխավորը, իսկ արմատը կարող ես զգալ, եթե դու հայրենաճանաչ ես:
